Thời kỳ hậu sản là giai đoạn chuyển tiếp quan trọng, từ việc “ươm mầm” con trong cơ thể mình (tại tử cung) tới việc đưa con ra môi trường (hạ sinh), để con tự thở, tự ăn và lớn lên. Thời kỳ hậu sản bắt đầu ngay sau khi sổ rau và kết thúc khi hầu hết các cơ quan của cơ thể người mẹ trở về trạng thái gần giống trước khi mang thai. Quy ước 42 ngày (6 tuần) không phải là con số tùy ý mà dựa trên cơ sở sinh lý học, được các tổ chức y tế lớn như Tổ chức Y tế thế giới (WHO) và Hiệp hội sản phụ khoa Hoa Kỳ (ACOG) công nhận từ những năm 1990.

Trong 6 tuần đầu này, hầu hết các thay đổi giải phẫu và nội tiết trong suốt thai kỳ (như tăng kích thước tử cung, tăng thể tích máu, thay đổi hormone) được đảo ngược. Cơ thể người mẹ trải qua "cơn bão hormone" và tái cấu trúc các hệ cơ quan. Đến tuần thứ 6 sau sinh, tử cung gần như co hồi hoàn toàn, sản dịch ngừng hẳn, và chức năng buồng trứng bắt đầu phục hồi. Tuy nhiên, một số thay đổi có thể kéo dài đến 6-12 tháng (như phục hồi sàn chậu hoặc cân nặng), nhưng 42 ngày là dấu mốc cơ bản. Bên cạnh đó, cơ thể người mẹ bắt đầu tiết sữa nuôi con. Vì vậy, một chế độ ăn cân đối, đủ năng lượng và đa dạng thực phẩm là nền tảng không chỉ giúp mẹ phục hồi thể lực, ổn định tinh thần mà còn mang lại nguồn sữa chất lượng cho con.

Nhìn chung, nhu cầu năng lượng của mẹ tăng 450-500kcal so với trước sinh (tương đương 1 bữa ăn chính), chế độ ăn cần đảm bảo đúng- đủ- cân đối, uống đủ nước, nghỉ ngơi/ngủ đủ giấc, để giúp cơ thể phục hồi và tiết sữa tốt.

Nguyên tắc 1. Ăn đủ uống đủ, không kiêng khem quá mức

Phụ nữ sau sinh cần có chế độ ăn uống đầy đủ

Nhiều mẹ có thói quen kiêng ăn sau sinh như chỉ ăn cơm với thịt kho mặn, tránh trái cây vì sợ “lạnh bụng”, hoặc kiêng uống nước vì sợ “bụng to”. Những quan niệm này không phù hợp. Người mẹ cần:

• Ăn 3 bữa chính (lượng ăn tương tự trước khi mang thai) và thêm 1 bữa chính hoặc 2–3 bữa phụ mỗi ngày.
  
  
• Uống đủ 2–2,5 lít nước/ngày, bao gồm cả sữa, nước canh, nước đun sôi để nguội.

Nguyên tắc 2. Chế độ ăn đủ 4 nhóm chất dinh dưỡng

• Chất đạm (protein): giúp phục hồi mô, cơ và tạo sữa. Thực phẩm cung cấp chất đạm gồm thịt nạc, cá, trứng, sữa, đậu phụ, tôm, cua, mỗi ngày cần ăn khoảng 250-300g.
  
  
• Chất bột đường (carbohydrate): cung cấp năng lượng. Nhóm thực phẩm này gồm cơm, khoai, và các sản phẩm từ ngũ cốc, khoai củ (như bún, phở, bánh mì, bánh khoai củ…). Hạn chế các loại đồ ăn thêm đường khi chế biến như chè, bánh ngọt, trà sữa, nước trái cây thêm đường nhằm giảm độ chua…
  
  
• Chất béo (lipid): cần thiết cho hấp thu vitamin tan trong dầu mỡ và phát triển não bộ của trẻ. Nên dùng các loại hạt giàu chất béo (như lạc, vừng, óc chó) hoặc dầu thực vật (dầu mè, dầu đậu nành, dầu oliu) xen kẽ chất béo từ cá và giàu omega-3 như cá hồi, cá thu, cá trích.
  
  
• Vitamin và khoáng chất cần đặc biệt lưu ý giai đoạn hậu sản bao gồm:
  
  
  • Sắt (trong thịt đỏ, gan, trứng, rau xanh) giúp phục hồi lượng máu bị mất sau cuộc đẻ.
    
    
  • Canxi (trong sữa, tôm cua, vừng, đậu nành) phục hồi sức khỏe xương và răng cho mẹ, phát triển xương và mầm răng cho con.
    
    
  • Kẽm, vitamin A, C, E, nhóm B giúp tăng cường miễn dịch và hồi phục da, niêm mạc cho cả mẹ và con.

Nguyên tắc 3. Chế độ ăn đảm bảo và kích thích tiết sữa

• Ăn đủ bữa, không nên bỏ bữa.
  
  
• Một số thực phẩm hỗ trợ tiết sữa (như đu đủ xanh, lá rau ngót, mướp, thì là, đậu xanh, hạt sen, sữa tươi hoặc sữa bột dành cho mẹ cho con bú): nên sử dụng linh hoạt, xen kẽ trong chế độ ăn hằng ngày, không ăn với lượng nhiều bất thường hoặc ăn liên tục gây cảm giác “sợ” hoặc ức chế thần kinh cho người mẹ mỗi khi ăn.
  
  
• Tránh thực phẩm gây đầy hơi hoặc tạo mùi khó chịu cho sữa như ăn quá nhiều hành tây sống, đồ chiên nhiều dầu, nước ngọt có gas, cà phê hoặc rượu bia.

Nguyên tắc 4. Chăm sóc sức khỏe tinh thần và vận động thể lực hợp lý

Sau sinh, sự thay đổi các hormon nội tiết khiến nhiều phụ nữ dễ mệt mỏi, căng thẳng, hoặc rơi vào trạng thái trầm cảm. Gia đình và người chăm sóc nên tạo điều kiện cho mẹ nghỉ ngơi đầy đủ, ngủ ít nhất 6–8 giờ/ngày, chia sẻ việc chăm con và tập cho con thói quen “ngủ riêng” (nằm giường tách biệt với mẹ) để tránh “bện hơi”, giúp mẹ ngủ sâu giấc hơn. Người mẹ cũng nên vận động nhẹ sau 1–2 tuần (như đi bộ, tập thở, co duỗi cơ sàn chậu) và tăng dần theo khả năng thích nghi của cơ thể để tránh bế sản dịch, giảm nguy cơ nhiễm trùng và co hồi tử cung tốt hơn.

Nghỉ ngơi đầy đủ, vận động hợp lý giúp người mẹ thoải mái tinh thần, tuyến yên tiết prolactin và oxytocin tốt hơn, mẹ tăng tiết sữa và gắn kết mẹ – con tốt hơn.

Tóm lại, 6 tuần sau sinh là “thời gian vàng” để người mẹ tái tạo năng lượng và khởi động nguồn sữa quý giá cho con. Một chế độ dinh dưỡng đủ – đúng – đa dạng, kết hợp với nghỉ ngơi, vận động nhẹ và tinh thần tích cực sẽ giúp mẹ nhanh hồi phục, phòng tránh biến chứng hậu sản và tiết sữa tốt hơn nuôi dưỡng con khỏe mạnh từ những ngày đầu đời. Chăm sóc dinh dưỡng cho mẹ sau sinh không chỉ là chuyện “ăn cho có sữa”, mà chính là đầu tư cho sức khỏe trọn đời của cả mẹ và con.

TS. Trần Châu Quyên – Trưởng khoa Khám tư vấn dinh dưỡng người lớn – Viện Dinh dưỡng