Ăn theo mùa – bí quyết “xanh” cho sức khỏe và hành tinh

Theo Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên Hợp Quốc (FAO), ngành thực phẩm hiện đóng góp gần 1/3 tổng lượng khí thải nhà kính toàn cầu. Trong đó, các khâu vận chuyển, bảo quản, chế biến, đóng gói và tiêu dùng chiếm tới 33 % tổng phát thải của hệ thống này – phần lớn liên quan đến các loại thực phẩm được sản xuất hoặc tiêu thụ trái mùa. 

Một quả cà chua nhập khẩu có thể “đi” hàng nghìn cây số trước khi đến bàn ăn – kéo theo dấu chân carbon khổng lồ mà ít ai nhận ra. Những loại trái cây như dâu tây giữa mùa nắng hay táo nhập khẩu giữa mùa mưa thường cần vận chuyển đường dài, bảo quản lạnh và bao gói nhiều lớp, khiến lượng phát thải CO₂ gấp 3–10 lần so với nông sản trồng tại địa phương. Trong khi đó, tiêu thụ thực phẩm theo mùa, sẵn có tại vùng trồng, giúp giảm nhu cầu vận chuyển đường dài, tiết kiệm nhiên liệu và giảm phát thải đáng kể.

Trên toàn cầu, gần 1/3 lượng lương thực bị thất thoát hoặc lãng phí mỗi năm. Trong đó, 13% thực phẩm bị mất trong quá trình thu hoạch và vận chuyển, và 19% bị lãng phí ở khâu bán lẻ và tiêu dùng. Việc sản xuất và tiêu thụ lượng thực phẩm khổng lồ này không chỉ làm hao phí tài nguyên đất, nước và năng lượng, mà còn góp phần phát thải hàng tỷ tấn CO₂ vào khí quyển mỗi năm. Việc xây dựng bữa ăn dựa trên nguồn thực phẩm sẵn có theo mùa – như rau muống, mồng tơi vào mùa hè hay bắp cải, su hào vào mùa đông – không chỉ giúp bảo đảm giá trị dinh dưỡng tối ưu mà còn giảm đáng kể lãng phí thực phẩm, góp phần xây dựng hệ thống lương thực bền vững.

Lợi ích dinh dưỡng cho sức khỏe gia đình

Không chỉ tốt cho môi trường, việc ăn theo mùa còn mang lại lợi ích dinh dưỡng vượt trội. Rau củ trái mùa thường được trồng trong điều kiện nhân tạo, cần nhiều phân bón và thuốc bảo vệ thực vật để duy trì năng suất, khiến hàm lượng vitamin và các chất dinh dưỡng bị giảm sút. Ngược lại, thực phẩm theo mùa thường được trồng tự nhiên, hấp thụ đầy đủ ánh sáng và khoáng chất trong đất, ít cần chu trình bảo quản phức tạp hay vận chuyển xa. Nhờ đó, loại thực phẩm này thường tươi ngon hơn, có giá trị dinh dưỡng cao hơn và ít nguy cơ tồn dư hóa chất.

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), chế độ ăn nhiều rau củ quả tươi, đậu, hạt và ngũ cốc nguyên hạt, đồng thời hạn chế thịt đỏ và thực phẩm chế biến sẵn, giúp giảm nguy cơ mắc bệnh tim mạch, béo phì và tiểu đường type 2. Ở Việt Nam, việc tận dụng nguồn thực phẩm mùa vụ địa phương như rau cải, đậu phụ, thủy hải sản, chuối, đu đủ… không chỉ đảm bảo dinh dưỡng mà còn giúp bữa cơm gia đình gần gũi, tiết kiệm và bền vững hơn.

Cơ thể con người có nhịp sinh học dinh dưỡng thay đổi theo mùa. Mùa hè, cơ thể cần nhiều nước và vitamin để giải nhiệt; những thực phẩm như mướp, bí đao, cam, thanh long giúp thanh mát và bù nước hiệu quả. Ngược lại, mùa đông đòi hỏi nhiều năng lượng và chất béo hơn để giữ ấm, nên các món như khoai, bí đỏ, cá béo trở nên phù hợp hơn. Ăn theo mùa vì thế vừa thuận tự nhiên, vừa giúp cơ thể thích ứng tốt với thời tiết, hỗ trợ tiêu hóa và tăng sức đề kháng. Cách lựa chọn thực phẩm theo mùa còn góp phần làm phong phú bữa ăn, giữ được tính đa dạng sinh học trong ẩm thực – điều mà mô hình ăn uống công nghiệp khó đạt được.

Giảm dấu chân carbon – bắt đầu từ thói quen nhỏ

Một chế độ ăn “tốt cho sức khỏe và hành tinh” (sustainable healthy diet) cần ưu tiên thực phẩm sẵn có tại địa phương, đúng mùa vụ, hạn chế phụ thuộc vào thực phẩm nhập khẩu hoặc vận chuyển xa. Cách lựa chọn này giúp giảm phát thải từ khâu vận chuyển, bảo quản lạnh và chế biến, đồng thời duy trì hệ thống thực phẩm bền vững ở quy mô cộng đồng. Tại Việt Nam, việc ưu tiên nông sản địa phương không chỉ giúp người tiêu dùng có thực phẩm tươi ngon, giá hợp lý mà còn tăng thu nhập cho nông dân, giảm thất thoát thực phẩm và bảo tồn đa dạng sinh học – những giá trị cốt lõi của hệ thống thực phẩm bền vững. 

Chương trình Môi trường Liên Hợp Quốc (UNEP) ước tính, nếu mỗi người dân giảm 30% lượng thực phẩm bị lãng phí, lượng phát thải khí nhà kính toàn cầu có thể giảm tới 8%. Thói quen nấu vừa đủ, bảo quản đúng cách, hoặc tận dụng thực phẩm còn lại để chế biến món mới không chỉ giúp tiết kiệm chi phí mà còn là hành động thiết thực góp phần giảm phát thải methane – một loại khí gây hiệu ứng nhà kính mạnh gấp 25 lần CO₂.

Một “bữa ăn xanh” không nhất thiết phải cầu kỳ hay hoàn toàn ăn chay, mà là ăn vừa đủ và đa dạng thực phẩm: tăng rau củ, ngũ cốc nguyên hạt, đậu và cá thay cho thịt đỏ, hạn chế thực phẩm chế biến sẵn. Mỗi lựa chọn đúng trong bếp là một bước nhỏ giúp giảm dấu chân carbon và hướng tới hệ thống thực phẩm bền vững, vừa tốt cho sức khỏe, vừa tốt cho Trái đất.

Từ bàn ăn đến hành tinh xanh

Thay đổi thói quen ăn uống không chỉ là chuyện trong bếp, mà là hành động mang ý nghĩa xã hội. Khi cha mẹ chủ động lựa chọn rau củ theo mùa, mua ở chợ gần nhà hoặc nông sản địa phương, trẻ nhỏ sẽ học được cách trân trọng thực phẩm và hiểu rằng “sống xanh” bắt đầu từ những điều rất gần gũi. Thay vì tìm kiếm “thực phẩm siêu xanh” ở đâu xa, hãy bắt đầu bằng việc tôn trọng nhịp điệu của tự nhiên. Mùa nào thức ấy – không chỉ là câu chuyện của ông bà ngày xưa, mà là cách tiếp cận hiện đại, khoa học và bền vững.

Khi chọn mua rau củ đúng mùa, ưa chuộng thực phẩm được trồng ở địa phương hay ưu tiên sản phẩm ít bao bì, chúng ta đang âm thầm góp một phần nhỏ để giảm phát thải và bảo vệ hệ sinh thái quanh mình. Từ những lựa chọn ấy, bàn ăn gia đình trở thành nơi kết nối giữa sức khỏe con người và sức khỏe của hành tinh. Một bữa ăn trọn vẹn không chỉ giúp nuôi dưỡng cơ thể mà còn thể hiện trách nhiệm với môi trường – với nguồn nước, đất đai và khí hậu đang chịu nhiều sức ép. Khi ngày càng nhiều người cùng thực hành “ăn theo mùa, chọn thực phẩm địa phương”, những hành động nhỏ ấy cộng hưởng thành thay đổi lớn: một hệ thống thực phẩm xanh, bền vững và công bằng hơn cho tất cả.

“Ăn theo mùa” – phong trào mới cho thế hệ sống xanh

Nếu trước đây “sống xanh” thường gắn với việc trồng cây, tái chế hay giảm nhựa dùng một lần, thì nay, “ăn xanh theo mùa” được xem là bước tiến sâu hơn của lối sống bền vững. Bởi không thể có một hành tinh khỏe mạnh nếu con người ăn uống tách rời khỏi quy luật tự nhiên. Một bữa cơm giản dị với rau luộc, cá kho, bát canh chua nấu từ nguyên liệu địa phương – tưởng chừng bình thường mà lại phản chiếu sự hòa hợp giữa con người và môi trường. “Ăn theo mùa” vì thế không chỉ là thói quen truyền thống được làm mới, mà còn là giải pháp cho tương lai: giúp bảo vệ sức khỏe, giảm phát thải và gìn giữ bản sắc ẩm thực Việt Nam trong thời đại sống xanh.

-----------------------------------------------------------------------------------------

Tài liệu tham khảo

https://www.fao.org/statistics/highlights-archive/highlights-detail/greenhouse-gas-emissions-from-agrifood-systems.-global--regional-and-country-trends--2000-2022  

https://www.nature.com/articles/s43016-022-00531-w  

https://www.who.int/publications/i/item/9789241516648  

https://openknowledge.fao.org/items/437c1215-556b-4161-9af6-68163f5a1f84  

https://www.unep.org/resources/report/unep-food-waste-index-report-2021