Dỗ con bằng điện thoại, đồ chơi để ăn ngoan

Chị H., 32 tuổi, là mẹ của bé B. (26 tháng tuổi). Bé sinh đủ tháng, nặng 3,2kg lúc sinh, phát triển bình thường trong năm đầu đời. Từ khi cai sữa mẹ lúc 18 tháng tuổi, bé bắt đầu biếng ăn, chỉ thích uống sữa và ăn các món mềm, ngọt như cháo loãng, bánh quy, hoặc sữa chua. Trong suốt 6-7 tháng qua, bé hầu như không chịu ăn, hễ thấy mẹ mang bát cơm ra là tìm cách chạy trốn. Mỗi bữa ăn kéo dài 1–1,5 tiếng, chị H. thường phải cho xem tivi hoặc điện thoại để bé chịu nuốt hoặc chạy theo ép từng muỗng. Gần đây, bé có biểu hiện nôn ói, khóc, không chịu há miệng để ăn nữa.

Lo sợ con thiếu chất, chị H. thường nấu cháo rất đặc, thêm nhiều thịt, dầu ăn và tìm mọi cách để con phải ăn hết “khẩu phần” mà chị đã chuẩn bị mới thôi. Tuy nhiên, bé càng ngày càng ăn ít, dần dần từ chối tất cả đồ ăn chị đưa.

Bé gần như không tăng cân từ 3-4 tháng nay, chưa kể sụt cân sau mỗi lần ốm. Chị rất lo lắng và đưa con tới Viện Dinh dưỡng để được hỗ trợ.

Đây là tình huống “hằng ngày” mà các bác sĩ của Viện Dinh dưỡng được tiếp nhận tư vấn. “Ép ăn” là khi cha mẹ hoặc người chăm sóc bắt trẻ phải ăn dù trẻ không muốn. Điều này thường xuất phát từ tình thương và lo lắng của cha mẹ hoặc người chăm sóc do sợ con thiếu chất, chậm lớn, nên cố gắng cho con ăn “thật nhiều”. Để đạt được mục đích, cha mẹ/người chăm sóc ngày nay thường dỗ con bằng điện thoại, đồ chơi, hay hứa thưởng nếu con chịu ăn; Năn nỉ, quát mắng, hoặc bón từng muỗng dù con đã quay mặt đi để phản kháng. Thông thường, trẻ bị bắt ăn > 30 phút để “hết khẩu phần”. Nhưng, đã bao giờ bạn “lắng nghe” cơ thể con nói gì chưa?

Với con, ăn uống là quá trình học hỏi và cảm nhận. Khi bị ép ăn, món ăn/bữa ăn không còn là niềm vui nữa, mà trở thành một “cuộc chiến đấu” giữa cha mẹ và con cái. Cha mẹ dành toàn bộ tình thương, lựa chọn, gắng chế biến để mang đến cho con bữa ăn dưỡng chất, mong con ăn hết và lớn lên. Con nhìn thấy đồ ăn cha mẹ mang ra thì tránh né, thậm chí chỉ cần nghe từ “ăn” là quay đầu bỏ chạy. Nhiều trẻ phản ứng bằng cách nghiến chặt răng, nôn ói, giả đau bụng, giả no, lén đổ bò thức ăn hoặc tuyệt thực để phản kháng. Trẻ không “giả vờ”, mà trong cơ thể trẻ đang hoạt động một chuỗi phản ứng thật sự về tâm lý, sinh lý và cả nội tiết.

• Phản ứng tâm lý “Sợ hãi và chống đối”: Khi cha mẹ ép ăn, quát mắng hoặc dùng giọng điệu căng thẳng, trẻ sẽ kích hoạt phản xạ sợ hãi tự nhiên. Khi nỗi sợ lặp lại nhiều lần, bữa ăn trở thành tín hiệu tiêu cực trong não bộ. Cứ đến giờ ăn, trẻ đã căng thẳng trước khi nhìn thấy thức ăn, tim đập nhanh, bàn tay toát mồ hôi, và có thể khóc, né tránh, hoặc nôn ói phản xạ. Lâu dần, trẻ hình thành ác cảm với thức ăn, không còn cảm giác vui vẻ khi ăn, dẫn tới rối loạn hành vi ăn uống (biếng ăn tâm lý, ăn chọn lọc, hoặc sợ nuốt), tạo tiền đề cho rối loạn ăn uống tuổi vị thành niên hoặc tuổi trưởng thành sau này.
  
• Phản ứng nội tiết (hormone): Cơ thể “chuyển sang chế độ phòng vệ”. Trẻ em có hệ thống hormone phức tạp điều chỉnh hành vi ăn uống, gồm ghrelin (hormone kích thích ăn), leptin (hormone báo hiệu no), hormone tiêu hóa (CCK và peptide YY). Khi trẻ bị ép ăn, toàn bộ hệ thống này bị rối loạn. Những căng thẳng khi bị ép ăn khiến não tiết ra hormone stress Cortisol và Adrenaline. Những hormone này có tác dụng làm tăng nhịp tim, co mạch, tăng sự cảnh giác (là phản xạ bản năng giúp cơ thể “chuẩn bị chống lại sự nguy hiểm”. Cùng lúc, cơ thể ức chế hoạt động tiêu hóa như giảm tiết nước bọt, dịch vị và men tiêu hóa. Hệ quả là dù trẻ có nuốt thức ăn, dạ dày vẫn không tiêu hóa tốt, dẫn tới đầy bụng, khó chịu, nôn trớ hoặc táo bón. Trẻ càng sợ ăn, càng căng thẳng, cortisol càng tăng, hệ tiêu hóa càng “đình công”. Đó là lý do vì sao nhiều cha mẹ thấy con ăn mãi không tăng cân, dù đã ép rất nhiều. Đó là bởi cơ thể đang “chống lại” chính bữa ăn đó.
  
  
• Phản ứng sinh lý: Cơ thể mất tín hiệu đói – no tự nhiên. Trẻ em sinh ra đã có khả năng tự điều chỉnh lượng ăn theo nhu cầu năng lượng của cơ thể. Đó là cơ chế sinh lý tự nhiên. Nhưng khi bị ép ăn lâu dài, tín hiệu này bị rối loạn, não bộ không còn nhận biết chính xác khi no, vì trẻ buộc phải ăn dù dạ dày đã hoặc đang đầy. Ngược lại, cảm giác đói cũng giảm dần, vì cơ thể “quen” với việc bị ép chứ không được tự do chọn thời điểm ăn. Kết quả là trẻ ăn ít dần, hoặc ăn vô cảm, chỉ nuốt theo mệnh lệnh. Càng lớn, trẻ càng khó kiểm soát cảm giác đói – no, dễ dẫn đến rối loạn ăn uống hoặc béo phì trong tương lai.
• Ảnh hưởng lâu dài đến hành vi và cảm xúc: Một đứa trẻ bị ép ăn thường hình thành tâm lý phòng vệ với người cho ăn (sợ mẹ, sợ cô giáo, sợ bàn ăn) hoặc có cảm giác tội lỗi khi bỏ ăn, vì bị gắn nhãn “con hư, không thương mẹ” hoặc “bỏ đồ ăn là phải tội, phí của trời”. Trẻ mất niềm tin vào khả năng lắng nghe cơ thể của chính mình. Những trải nghiệm này không chỉ ảnh hưởng đến tình trạng dinh dưỡng, mà còn tác động tiêu cực đến sự phát triển cảm xúc và sự tự tin của trẻ, lâu dài mất khả năng nhận biết những phát động tín hiệu “báo nguy” của cơ thể, trẻ có thể rơi vào nguy hiểm mà không nhận thức được.

Ép ăn không đơn giản khiến trẻ “không muốn ăn” mà còn khiến não bộ, hormone và hệ tiêu hóa đều phản ứng chống lại. Một khi vòng phản xạ sợ hãi – căng thẳng – rối loạn tiêu hóa hình thành, việc khắc phục sẽ mất nhiều thời gian hơn cả việc cho ăn đúng ngay từ đầu. Do đó, thay vì ép con ăn thêm vài muỗng, hãy giúp con học cách lắng nghe cơ thể, cảm nhận niềm vui khi ăn và yêu bữa cơm gia đình. Đó mới chính là nền tảng của một đứa trẻ khỏe mạnh cả về thể chất lẫn tâm hồn.

TS. Trần Châu Quyên - Trưởng khoa Khám tư vấn dinh dưỡng người lớn - Viện Dinh dưỡng